Wednesday, May 27, 2015

Hoe Homo sapiens zich ontworstelt aan de evolutie

Alles wat volgens de natuurwetten kan, zouden we ‘natuurlijk’ moeten noemen, ook de mens die steeds meer versmelt met technologie.

Dit artikel is verschenen in de VPRO Gids #22 van 30 mei 2015 in het kader van de Human/VPRO-serie 'De Volmaakte Mens'Op woensdag 3 juni staat de uitzending in het teken van De Bionische Mens.



In 1993 zond de VPRO de legendarische tv-serie Een schitterend ongeluk uit. De titel verwijst naar de mens als een schitterend ongeluk van het toevalsproces dat evolutie heet. Zes wetenschappers lieten hun licht schijnen op de vraag waartoe de wetenschap de mens eind 20e eeuw had gebracht. Anno 2015, ruim twintig jaar later, hebben ontwikkelingen in met name de biotechnologie en de neurotechnologie ertoe geleid dat de mens de eerste stappen heeft gezet op weg naar een Houdini-achtige ontsnapping aan de biologische beperkingen van dat schitterende ongeluk.

Laten we bij wijze van gedachte-experiment eens filosoferen over de ontwikkeling van Homo sapiens die zich upgrade met technologie. De Britse futuroloog Ian Pearson beschrijft de versmelting van mens en techniek als een drietrapsraket. In de eerste trap hebben mensen een vrijwel volledig biologisch lichaam dat hier en daar is aangepast met technologie. Pearson noemt deze mensensoort de Homo cyberneticus.

U en ik staan aan het begin van de Homo cyberneticus. Wereldwijd hebben tientallen miljoenen mensen een pacemaker en jaarlijks ondergaan zo’n vijftien miljoen mensen cosmetische chirurgie, voornamelijk via botox en borstimplantaten. Terwijl de pacemaker een tekortkoming van het menselijk lichaam repareert, is cosmetische chirurgie zuiver en alleen bedoeld ter verbetering (hoewel menig botoxgezicht dat logenstraft). Doping in de sport is ook een verbetertechniek, maar daarvan ligt de maatschappelijke acceptatie dan weer laag.

Extra zintuig
Waar cosmetische chirurgie ons uiterlijk recht trekt, kan neurochirurgie ook ons innerlijk aanscherpen. Neurowetenschapper Miguel Nicolelis slaagde er in 2013 als eerste in om een zoogdier een zesde zintuig te geven. Hij rustte ratten uit met een infrarood-sensor op hun hoofd. Het signaal werd via een breinimplantaat naar de hersenen geleid en binnen een maand leerden de ratten om infrarood licht waar te nemen.

Op de vraag hoe hij zo’n breinverbetering bij mensen voor zich ziet, antwoordde Nicoles in een interview dat ik na die ontdekking met hem hield: “Bij mensen zal de aanpak op een niet-invasieve manier gebeuren, bijvoorbeeld met magnetische stimulatie van hersengebiedjes. Deze techniek staat nog in de kinderschoenen.”

De Britse hoogleraar cybernetica Kevin Warwick liet me in 2009 een litteken aan de binnenkant van zijn linkerpols zien. Hier had hij een chip laten inbrengen waarin honderd elektroden in een urenlange operatie waren gekoppeld aan de zenuwen in zijn pols. Zijn vrouw had eenzelfde operatie ondergaan. De geïmplanteerde chips bij het echtpaar stonden via een computer draadloos met elkaar in verbinding. Warwick vertelde over zijn eerste cyborgervaring: “Wanneer mijn vrouw haar hand samenkneep, voelde ik een soort stroompje naar mijn vingers lopen. Het was best aangenaam. Zij vond het pijnlijker. Wanneer ik mijn hand samenkneep, voelde zij dat er een soort bliksemflits door haar hand schoot.”

Evolutie buitenspel
In de tweede trap van de mensverbetering verbetert Homo cyberneticus zich op twee manieren. Allereerst door te sleutelen aan zijn eigen genen om zo lichaam en geest biologisch op te voeren. Parallel hieraan worden de technieken die het menselijk brein koppelen aan de externe intelligentie van een computer steeds beter. Dat biedt nieuwe mogelijkheden om het brein te upgraden en uit te breiden met een grotere denkkracht en meer geheugen. Biologie en technologie raken steeds meer met elkaar verweven in het lichaam. Futuroloog Pearson noemt deze mensensoort dan ook Homo hybridus.

In de derde trap van mensverbetering zijn nieuwe materialen en kunstmatige intelligentie zo geavanceerd geworden dat zowel het menselijk lichaam als het menselijk brein uit anorganisch materiaal bestaan dat op elk moment kan worden vervangen en aangepast. Het tijdperk van Homo machinus is aangebroken. Biologische evolutie staat buitenspel.

Pearson voorziet trouwens dat lang niet alle exemplaren van Homo sapiens zich willen upgraden. Sommige mensen zullen zich verzetten onder het mom dat het sleutelen aan de soort onnatuurlijk is. Deze exemplaren gaan een aparte mensentak vormen, die Pearson Homo sapiens ludditus noemt, vernoemd naar de beruchte Luddites, Engelse textielwerkers die begin 19e eeuw uit verzet tegen de oprukkende mechanisering weefmachines kapot sloegen. In de Zweedse tv-serie Real Humans uit 2012 verenigt deze mensensoort zich trouwens in de actiegroep ‘Echte Mensen’, die zich verzet tegen het oprukken van mensachtige robots.

Hulp voor het universum
De meeste mensen maken op morele gronden een onderscheid tussen wat natuurlijk is en wat onnatuurlijk. Dat is een antropocentrisch onderscheid. In het grotere perspectief van de kosmos, die alleen is onderworpen aan de wetten van de natuurkunde en niet aan morele wetten, zouden we eigenlijk alles wat volgens de natuurwetten mogelijk is natuurlijk moeten noemen, ook de technieken die Homo sapiens transformeren tot Homo machinus. Het universum helpt de mens alleen een handje bij het exploreren van alle mogelijke materialen en technologieën die de wetten van het universum toestaan.

Hoe succesvol mensverbeterende technieken zullen worden, kan niemand voorspellen. Sommige technologische doorbraken die enkele decennia geleden slechts een kwestie van tijd leken, zijn tot nu toe nooit doorgebroken, zoals de vliegende auto, kernfusie en het koloniseren van de ruimte. Andere doorbraken kwamen totaal onverwacht, zoals de laser en het internet.

Biotechnologie en neurotechnologie hebben ons in enkele decennia gemaakt tot ‘het dier dat een god werd’, om met de woorden van de jonge Israëlische historicus Yuval Noah Harari te spreken. In zijn boek Sapiens schrijft hij bovendien: “Het is naïef om te denken dat we op elk moment aan de rem kunnen trekken en een eind kunnen maken aan de wetenschappelijke projecten die Homo sapiens upgraden tot een ander type wezen. Want deze projecten zijn onlosmakelijk verbonden met onze jacht op onsterfelijkheid.”

Uiteindelijk is echter ook de zich onsterfelijk wanende Homo machinus overgeleverd aan het lot van het alsmaar uitdijende, steeds leger en kouder wordende universum waarin het grote Niets aan het langste eind lijkt te trekken.

Tuesday, May 26, 2015

Briljant wiskundige John Nash verongelukt

Een Radio-In-Memoriam voor de afgelopen zaterdag verongelukte wiskundige John Nash. Even geniaal als getormenteerd, en voor een breed publiek vereeuwigd in de met 4 Oscars bekroond film "A Beautiful Mind".


Beluister het In Memoriam op de website van NPO Wetenschap



De snelste reis naar een parallel universum

Deze boekrecensie is verschenen in NRC Handelsblad van zaterdag 23 mei 2015



“Een groep Britse natuurkundestudenten publiceerde in 2012 een artikel waarin ze berekenden wat er gebeurt wanneer Batman met zijn stijve cape van een 150 meter hoog gebouw springt. Met een geschatte spanwijdte van 4,7 meter knalt de duistere misdaadbestrijder volgens de studenten uiteindelijk met een bottenkrakende snelheid van tachtig kilometer per uur op de grond.”

Een citaat van wetenschapsjournalist George van Hal uit zijn boek Robots, aliens en popcorn. De wetten van de natuurkunde staan de fantasie van homo sapiens niet in de weg. In de sciencefictionfilm gaat het om het verhaal, zoals ook in de filmreeks over Batman. Pech voor de wetenschap als het verhaal de natuurwetten tart. En terecht.

Van Hal kijkt in zijn boek op een speelse manier door de bril van sciencefictionfilms naar de wetenschap. Een mooi en uitgebreid overzicht van films die worden voortgestuwd door onze fantasieën over slimme computers en robots, buitenaards leven, verre ruimte-expedities, reizen in de toekomst en in het verleden, en zelfs het exploreren van parallelle universa.

Zo lezen we dat als je de hand wilt schudden met je dubbelganger in een parallel universum, je volgens een van de vele exotische kosmologische theorieën de dichtstbijzijnde kopie van jezelf wellicht kunt aantreffen op een afstand van 10 tot de macht 10^29 meter. Dat is een 1 met 10^29 nullen. Niemand die daar nog enig gevoel bij heeft. Geen wonder dat fysicus Neil Turok in Robots, aliens en popcorn verzucht dat het idee van parallelle universa een teken is dat de moderne fysica op het verkeerde pad zit. Meer experimenten moeten de theorie de juiste weg wijzen. Dat is dan weer het verschil tussen wetenschap en sciencefiction. Fantaseren is veel gemakkelijker dan het kloppend maken van onze fantasie met de werkelijkheid.

Aan de andere kant is vaak genoeg in de wetenschap gebleken dat ooit voor onmogelijk gehouden ideeën toch werkelijkheid zijn geworden: vliegen met toestellen die zwaarder zijn dan de lucht, computers die beter schaken dan mensen, exotische materialen die licht stilzetten of elektrische weerstand verliezen.

Van parallelle universa mogen we dan vooralsnog geen flintertje bewijs hebben gevonden, computers zoals HAL 9000 (uit de SF-film 2001 A Space Odyssey) en Samantha (uit Her) staan daadwerkelijk in de steigers, vertelt Van Hal. En ook de kleverige zijde van Spider-Man en de onzichtbaarheidsmantel van Harry Potter bestaan in rudimentaire vorm. Aliens zoals E.T. hebben nog niet tegen ons raam getikt, maar het aantal ontdekte planeten dat rond een andere ster dan de onze draait, loopt tegen de tweeduizend. Wie weet kunnen astronomen in de komende decennia een eerste teken van buitenaards leven afleiden, hoe primitief ook.

Van Hal legt in zijn boek de nadruk op de natuurwetenschap en de techniek in sciencefictionfilms. Laten we echter niet vergeten dat goede sciencefiction vooral ook de mens een spiegel voorhoudt. Sciencefiction is meer dan Terminator-actie of antimaterie-voortstuwing. Het is ook een filosofische denkoefening. Wie aandachtig in die sciencefictionspiegel kijkt, leert op een nieuwe manier over de mens en diens nietige planeet nadenken.

De meester van deze filosofische tak van sciencefiction, de Poolse schrijver Stanislaw Lem, schrijft in More Tales of Pirx The Pilot: “Goede boeken vertellen de waarheid, zelfs wanneer ze over zaken gaan die nooit hebben en zelfs nooit zullen bestaan. Ze zijn waarheidsgetrouw op een andere manier. Wanneer ze vertellen over het verre heelal, dan laten ze je de stilte en de levenloosheid voelen, zo anders dan op aarde. Welke avonturen ze ook beschrijven, de boodschap is altijd hetzelfde: mensen zullen zich daar nooit thuis voelen.”

De veiligste en snelste manier om naar een parallel universum te reizen, is met een zak popcorn op schoot.

Boekinformatie
George van Hal. Robots, aliens en popcorn - Wetenschap op het witte doek. Uitgeverij Atlas Contact. 256 pag., € 24,99

Tuesday, May 12, 2015

Nederlandse Bluetooth-uitvinder gelauwerd in de VS

Vanaf vandaag prijkt de naam van Bluetooth-uitvinder Jaap Haartsen naast die van Thomas Edison, Henry Ford en de gebroeders Wright in de Amerikaanse National Inventors Hall of Fame.


“Bedenk een goedkope en energiezuinige manier om een mobiele telefoon draadloos met een headset te verbinden.” Dat was de opdracht die de Nederlandse elektrotechnisch ingenieur Jaap Haartsen in 1994 kreeg van zijn Zweedse werkgever Ericsson, fabrikant van onder andere mobiele telefoons. Handig zo’n draadloze communicatie, dacht het bedrijf, want dan zou je kunnen praten via een draadloze headset, zonder steeds de telefoon tegen je hoofd te drukken.

Lees het hele artikel op NPO Wetenschap.

Saturday, May 9, 2015

Mazelenvaccinatie beschermt dubbel

De mazelenvaccinatie voorkomt niet alleen de mazelen maar indirect ook andere infecties in twee tot drie jaar na de mazeleninfectie.


Vijftig jaar geleden werd de mazelenvaccinatie geïntroduceerd en sindsdien is de kindersterfte wereldwijd fors gedaald. Die daling is zelfs zo sterk dat hij niet alleen verklaard kan worden doordat gevaccineerde kinderen niet meer sterven aan de mazelen.

Een groep Nederlandse en Amerikaanse onderzoekers, waaronder virologen van het Erasmus Medisch Centrum, denkt nu het antwoord op dit mysterie gevonden te hebben. De onderzoekers analyseerden sterftegegevens van voor en na de introductie van de mazelenvaccinatie in Engeland, Wales, de Verenigde Staten en Denemarken. Ze publiceerden hun bevindingen deze week in Science.

Lees het hele artikel op NPO Wetenschap.

Toponderzoeker capituleert voor dierenactivisten

Hersenonderzoeker Nikos Logothetis stopt met onderzoek bij apen onder druk van Duitse dierenactivisten.


Sinds september 2014 ligt het primaten onderzoekslaboratorium bij het Max Planck Instituut voor Biologische Cybernetica in het Duitse Tübingen onder vuur van dierenactivisten. De activisten protesteerden op straat, stuurden bedreigende e-mails en toonden − volgens het Max Planck Instituut − gemanipuleerde en uit de context gehaalde foto’s van apen die in het instituut als proefdier werden gebruikt. Ook gebruikten ze een infiltrant om video-opnames te nemen van de proefdieren. En ook die werden selectief en zonder de context uit te leggen getoond.

Lees het hele artikel op NPO Wetenschap.

Tuesday, May 5, 2015

Wat is het optimale aantal topspelers in een WK-voetbalteam?

De meeste mensen denken dat hoe meer topspelers een WK-team heeft, hoe beter het presteert. Maar is dat wel zo? Wat zegt de wetenschap hierover?

In eerste instantie zou je denken dat een nationaal voetbalteam steeds beter presteert naarmate er meer topspelers in spelen. Verrassenderwijs gaat dat echter alleen maar op tot een bepaald maximum: een nationaal voetbalteam wordt steeds beter tot ongeveer 70% van de teamleden toppers zijn. Maar voeg je hier nog meer topspelers aan toe, dan gaat het nationale team statistisch gezien juist slechter presteren. Dat effect heet het ‘te-veel-talent’-effect.

Beluister hier mijn radiobijdrage over dit effect aan Radio Brasil van 11 juli 2014, tijdens het WK Voetbal van 2014:


Friday, May 1, 2015

Marsreis leidt tot Alzheimerbrein

Verbindingen tussen hersencellen gaan kapot door bombardement met ruimtestraling.


De straling die een Marsreiziger treft op zijn reis naar de Rode Planeet zorgt voor Alzheimer-achtige problemen, zo blijkt uit een Amerikaanse studie die in samenwerking met het NASA Human Research Program is uitgevoerd.

Lees het hele artikel op NPO Wetenschap.