"Ever tried, ever failed? No matter. Try again, fail again." - Samuel Beckett
Succesverhalen horen we te over. Verhalen van mislukkingen worden meestal weggestopt uit schaamte. Maar juist van die mislukkingen - op welk terrein dan ook - kunnen we vaak veel leren. Om uiteindelijk succes te hebben, zijn mislukkingen juist essentieel.
Reinhold Messner, een van de beste en meest succesvolle bergbeklimmers aller tijden (en de eerste die de Mount Everest solo en zonder extra zuurstof beklom), zegt dat hij al zijn successen nooit had kunnen behalen zonder eerst heel vaak te falen:
"Failure itself is not important. It's what happens immediately after that counts - the inner feelings, the turmoil and self-doubt - and how you deal with it. It can mean a new start, an opportunity to experience your limitations and to grow as a result. My mind-set and my attitudes have changed over the years, and this is largely due to my frequent failures."
[Uit het boek Reinhold Messner - My Life at the Limit.]
Mislukkingen waarvan we veel kunnen leren staan centraal in het vandaag verschenen boek "Instituut voor briljante mislukkingen" van Paul Iske, hoogleraar Open Innovatie & Business Venturing aan de Universiteit Maastricht.
Op verzoek van Paul Iske heb ik zelf onderstaande bijdrage in het boek geschreven, een verhaal over een briljante mislukking in de wetenschap. Een verhaal ook over een wetenschapper die op goede gronden niet wenste mee te doen aan overdreven verwachtingen rondom kunstmatig intelligente computers, een thema dat vandaag de dag actueler is dan ooit tevoren.
Meedoen met het wensdenken of verstoten worden
Joseph Weizenbaum was een dertienjarig Joods jongetje in Berlijn toen zijn ouders in 1936 besloten om voor de nazi’s te vluchten. Het gezin liet Duitsland achter zich, voer per boot naar New York en stapte daar op de trein naar Detroit. Na de oorlog studeerde Joseph Weizenbaum af in de wiskunde en kreeg hij al snel de drang om iets nuttigs voor de wereld te doen. ‘Dan moet je iets met computers gaan doen’, zei een collega begin jaren vijftig tegen hem − een tijd waarin het aantal computers in de wereld nog op de vingers van twee handen te tellen was.
Weizenbaum leerde de kracht maar ook de zwakte van de computer van binnenuit kennen door zelf te bouwen, zelf te programmeren en zelf te experimenteren. In 1963 werd hij hoogleraar informatica aan het Massachusetts Institute of Technology (MIT). Hij kreeg al snel een idee voor baanbrekend onderzoek. Tot dan toe schreven computerprogrammeurs hun programma eerst op papier, verwerkten het programma vervolgens in ponskaarten en schoven die in de computer. Die programma’s werden steeds langer en ingewikkelder. Wat nou, dacht Weizenbaum, als we een computer kunnen programmeren door er in natuurlijke taal mee te ‘praten’, alsof we een kind onderwijzen? Het programma zou dan stukje bij beetje slimmer kunnen worden.
Maar waarover zou je dan met een computer kunnen praten? Weizenbaum realiseerde zich dat een computer in beginsel niks weet over de wereld en hij verzon een eenvoudig script om die handicap te verbloemen: laat de computer de rol van een psychotherapeut spelen die de patiënt een spiegel voorhoudt door terug te kaatsen wat de patiënt vertelt. Hij bedacht een manier om Engelstalige zinnen te analyseren en een verzameling regels om de computer op basis van steekwoorden uit die zinnen te laten antwoorden. Hij noemde zijn programma ELIZA. De dialoog tussen de gebruiker en de computer verliep geheel in geschreven tekst, en zo werd ELIZA de eerste chatbot ter wereld.
Weizenbaums chatbot stond een aantal jaren lang open voor gesprekken met iedereen die het maar wilde aan de universiteit. Hier is een fragment van een chat tussen een tienermeisje en ELIZA:
Tiener: Men are all alike
ELIZA: In what way
Tiener: They’re always bugging us about something or other
ELIZA: Can you think of a specific example?
Tiener: Well, my boyfriend made me come here
ELIZA: Your boyfriend made you come here
Tiener: He says I’m depressed much of the time
ELIZA: I’m sorry to hear that you are depressed
Tiener: It’s true that I am unhappy
ELIZA: Do you think coming here will help you not to be unhappy?
In 1966 publiceerde Weizenbaum zijn wetenschappelijke artikel ELIZA − A computer program for the study of natural language communication between man and machine. Hij legde uit hoe het programma werkte en benadrukte dat “ELIZA laat zien hoe gemakkelijk het is om de illusie van begrip te wekken en in stand te houden”.
Het oorspronkelijke doel om een computer in een dialoogvorm te programmeren was mislukt. Eigenlijk leerde Weizenbaums experiment ons überhaupt weinig over computers, maar des te meer over mensen. Mensen vallen snel ten prooi aan het ELIZA-effect: het effect dat de computer de illusie creëert dat hij mensen begrijpt. In de kern ontstaat dit omdat het menselijk brein een sterke neiging tot antropomorfiseren heeft. We zien al snel een menselijk gezicht in een vreemd gevormde wolk, van een computer die hapert vinden we dat hij zijn dag niet heeft en we denken dat een robot die alleen maar voorgeprogrammeerde bewegingen uitvoert een eigen wil heeft.
Het briljante van het ELIZA-experiment zit in de radicale manier waarop het Weizenbaums kijk op de interactie tussen mens en computer veranderde. Weizenbaum was geschokt door de reacties op ELIZA. Allereerst geloofde een aantal serieuze psychiaters dat ELIZA de opmaat zou zijn naar volledig geautomatiseerde psychotherapie. Weizenbaum verafschuwde het idee dat psychotherapie mogelijk zou zijn zonder diep-menselijke, emotionele betrokkenheid en met alleen maar digitale informatieverwerking.
Ten tweede was hij geschokt over hoe makkelijk mensen hun intiemste zielenroerselen aan een computer toevertrouwden. Zelfs zijn eigen secretaresse, die als geen ander wist dat ELIZA gewoon een computerprogramma was, wilde graag met de chatbot praten en vroeg haar baas op een gegeven moment zelfs om de kamer te verlaten omdat ze in een persoonlijk gesprek met ELIZA was verwikkeld. Jaren later schreef Weizenbaum: “Ik had me niet gerealiseerd dat zelfs een extreem korte blootstelling aan een relatief simpel computerprogramma zulke krachtige wanen kon opwekken in normale mensen.”
Tenslotte was hij geschokt door de reacties van zijn vakbroeders op zijn werk. Waar hij zelf vond dat hij niets nieuws had ontdekt over computers, vonden de meeste van zijn collega’s dat ELIZA de weg opende naar computers die met mensen kunnen praten en die mensen begrijpen. Een van Weizenbaums MIT-collega’s zei in 1970 tegen het tijdschrift Life: “Binnen drie tot acht jaar hebben we een machine met de algemene intelligentie van een gemiddeld mens.”
Weizenbaum weigerde mee te gaan in dit soort voortdurend terugkerende wensdenken en ging zich richten op het bestuderen van de rol die de computer in onze maatschappij speelt. Meer en meer werd hij verstoten door zijn voormalige collega’s. Zo zei Marvin Minsky, decennialang de hogepriester in de wereld van de kunstmatige intelligentie: “Het zou fijn zijn wanneer Joe zou weten hoe een computer werkt.”
Het verhaal van Weizenbaum legt een dieper probleem in de wetenschap bloot. Om onderzoeksgeld binnen te slepen helpt het om grote beloften te doen, bijvoorbeeld dat kunstmatige intelligentie spoedig veel beter is dan menselijke intelligentie. Wie, zoals Weizenbaum, een serieus experiment doet en de eerlijke conclusie trekt dat die belofte veel te hoog gegrepen is (of dat een experiment is mislukt), maakt het niet alleen zichzelf maar ook zijn collega’s moeilijker om aan onderzoeksgeld te komen.
In de afgelopen decennia is de druk op wetenschappers om veel te beloven alleen maar groter geworden. Zo ontdekten Nederlandse onderzoekers dat tegenwoordig woorden als novel en outstanding in de samenvattingen van wetenschappelijke artikelen vier keer zo vaak voorkomen als in de jaren zeventig. Te veel beloven en vervolgens te weinig presteren zijn op de lange termijn een serieus gevaar voor de wetenschap omdat dit het publieke vertrouwen ondermijnt. Nobelprijswinnaar natuurkunde Richard Feynman heeft dit mechanisme perfect verwoord toen hij het onderzoeksrapport naar de ramp met de space shuttle Challenger in 1986 besloot met de woorden: “For a successful technology, reality must take precedence over public relations, for nature cannot be fooled.”
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Meedoen met het wensdenken of verstoten worden
Joseph Weizenbaum was een dertienjarig Joods jongetje in Berlijn toen zijn ouders in 1936 besloten om voor de nazi’s te vluchten. Het gezin liet Duitsland achter zich, voer per boot naar New York en stapte daar op de trein naar Detroit. Na de oorlog studeerde Joseph Weizenbaum af in de wiskunde en kreeg hij al snel de drang om iets nuttigs voor de wereld te doen. ‘Dan moet je iets met computers gaan doen’, zei een collega begin jaren vijftig tegen hem − een tijd waarin het aantal computers in de wereld nog op de vingers van twee handen te tellen was.
Weizenbaum leerde de kracht maar ook de zwakte van de computer van binnenuit kennen door zelf te bouwen, zelf te programmeren en zelf te experimenteren. In 1963 werd hij hoogleraar informatica aan het Massachusetts Institute of Technology (MIT). Hij kreeg al snel een idee voor baanbrekend onderzoek. Tot dan toe schreven computerprogrammeurs hun programma eerst op papier, verwerkten het programma vervolgens in ponskaarten en schoven die in de computer. Die programma’s werden steeds langer en ingewikkelder. Wat nou, dacht Weizenbaum, als we een computer kunnen programmeren door er in natuurlijke taal mee te ‘praten’, alsof we een kind onderwijzen? Het programma zou dan stukje bij beetje slimmer kunnen worden.
Maar waarover zou je dan met een computer kunnen praten? Weizenbaum realiseerde zich dat een computer in beginsel niks weet over de wereld en hij verzon een eenvoudig script om die handicap te verbloemen: laat de computer de rol van een psychotherapeut spelen die de patiënt een spiegel voorhoudt door terug te kaatsen wat de patiënt vertelt. Hij bedacht een manier om Engelstalige zinnen te analyseren en een verzameling regels om de computer op basis van steekwoorden uit die zinnen te laten antwoorden. Hij noemde zijn programma ELIZA. De dialoog tussen de gebruiker en de computer verliep geheel in geschreven tekst, en zo werd ELIZA de eerste chatbot ter wereld.
Weizenbaums chatbot stond een aantal jaren lang open voor gesprekken met iedereen die het maar wilde aan de universiteit. Hier is een fragment van een chat tussen een tienermeisje en ELIZA:
Tiener: Men are all alike
ELIZA: In what way
Tiener: They’re always bugging us about something or other
ELIZA: Can you think of a specific example?
Tiener: Well, my boyfriend made me come here
ELIZA: Your boyfriend made you come here
Tiener: He says I’m depressed much of the time
ELIZA: I’m sorry to hear that you are depressed
Tiener: It’s true that I am unhappy
ELIZA: Do you think coming here will help you not to be unhappy?
In 1966 publiceerde Weizenbaum zijn wetenschappelijke artikel ELIZA − A computer program for the study of natural language communication between man and machine. Hij legde uit hoe het programma werkte en benadrukte dat “ELIZA laat zien hoe gemakkelijk het is om de illusie van begrip te wekken en in stand te houden”.
Het oorspronkelijke doel om een computer in een dialoogvorm te programmeren was mislukt. Eigenlijk leerde Weizenbaums experiment ons überhaupt weinig over computers, maar des te meer over mensen. Mensen vallen snel ten prooi aan het ELIZA-effect: het effect dat de computer de illusie creëert dat hij mensen begrijpt. In de kern ontstaat dit omdat het menselijk brein een sterke neiging tot antropomorfiseren heeft. We zien al snel een menselijk gezicht in een vreemd gevormde wolk, van een computer die hapert vinden we dat hij zijn dag niet heeft en we denken dat een robot die alleen maar voorgeprogrammeerde bewegingen uitvoert een eigen wil heeft.
Het briljante van het ELIZA-experiment zit in de radicale manier waarop het Weizenbaums kijk op de interactie tussen mens en computer veranderde. Weizenbaum was geschokt door de reacties op ELIZA. Allereerst geloofde een aantal serieuze psychiaters dat ELIZA de opmaat zou zijn naar volledig geautomatiseerde psychotherapie. Weizenbaum verafschuwde het idee dat psychotherapie mogelijk zou zijn zonder diep-menselijke, emotionele betrokkenheid en met alleen maar digitale informatieverwerking.
Ten tweede was hij geschokt over hoe makkelijk mensen hun intiemste zielenroerselen aan een computer toevertrouwden. Zelfs zijn eigen secretaresse, die als geen ander wist dat ELIZA gewoon een computerprogramma was, wilde graag met de chatbot praten en vroeg haar baas op een gegeven moment zelfs om de kamer te verlaten omdat ze in een persoonlijk gesprek met ELIZA was verwikkeld. Jaren later schreef Weizenbaum: “Ik had me niet gerealiseerd dat zelfs een extreem korte blootstelling aan een relatief simpel computerprogramma zulke krachtige wanen kon opwekken in normale mensen.”
Tenslotte was hij geschokt door de reacties van zijn vakbroeders op zijn werk. Waar hij zelf vond dat hij niets nieuws had ontdekt over computers, vonden de meeste van zijn collega’s dat ELIZA de weg opende naar computers die met mensen kunnen praten en die mensen begrijpen. Een van Weizenbaums MIT-collega’s zei in 1970 tegen het tijdschrift Life: “Binnen drie tot acht jaar hebben we een machine met de algemene intelligentie van een gemiddeld mens.”
Weizenbaum weigerde mee te gaan in dit soort voortdurend terugkerende wensdenken en ging zich richten op het bestuderen van de rol die de computer in onze maatschappij speelt. Meer en meer werd hij verstoten door zijn voormalige collega’s. Zo zei Marvin Minsky, decennialang de hogepriester in de wereld van de kunstmatige intelligentie: “Het zou fijn zijn wanneer Joe zou weten hoe een computer werkt.”
Het verhaal van Weizenbaum legt een dieper probleem in de wetenschap bloot. Om onderzoeksgeld binnen te slepen helpt het om grote beloften te doen, bijvoorbeeld dat kunstmatige intelligentie spoedig veel beter is dan menselijke intelligentie. Wie, zoals Weizenbaum, een serieus experiment doet en de eerlijke conclusie trekt dat die belofte veel te hoog gegrepen is (of dat een experiment is mislukt), maakt het niet alleen zichzelf maar ook zijn collega’s moeilijker om aan onderzoeksgeld te komen.
In de afgelopen decennia is de druk op wetenschappers om veel te beloven alleen maar groter geworden. Zo ontdekten Nederlandse onderzoekers dat tegenwoordig woorden als novel en outstanding in de samenvattingen van wetenschappelijke artikelen vier keer zo vaak voorkomen als in de jaren zeventig. Te veel beloven en vervolgens te weinig presteren zijn op de lange termijn een serieus gevaar voor de wetenschap omdat dit het publieke vertrouwen ondermijnt. Nobelprijswinnaar natuurkunde Richard Feynman heeft dit mechanisme perfect verwoord toen hij het onderzoeksrapport naar de ramp met de space shuttle Challenger in 1986 besloot met de woorden: “For a successful technology, reality must take precedence over public relations, for nature cannot be fooled.”
Meer informatie:
Over Joseph Weizenbaum is de interessante documentaire Rebel at Work gemaakt.
Het oorspronkelijke ELIZA-artikel
New York Times-artikel na het overlijden van Weizenbaum in 2008
